ဥပစာ

အနိမ့်​အြမင့်​ အတက်အကျ ဥပစာ

ဥပစာများ​တွင် “စကား​အ​ေြခအတင် ​ေြပာပွဲဟူသည် စစ်ပွဲ တစ်ပွဲ”၊​ “အချိန်ဟူသည် ​ေငွ​ေြကး​” ဟူသကဲ့​သို့​ သင်ဟာ အယူ အဆ တစ်ခုချင် ဖွဲ့​စည်း​ကာ တင်စား​သံုး​ေသာ ဥပစာများ​ ရှိသကဲ့​သို့​ သ​ေဘာ အယူအဆ စနစ်ြကီး​တစ်ခုလံုး​ကို အ​ေြခြပုကာ တင်စား​ သံုး​ေသာ ဥပစာများ​လည်း​ ရှိသည်။ ​ေနရာကို ဦး​တည်​ေဖာ်ြပ​ေသာ “အ​ေပါ်-​ေအာက်၊​ အတွင်း​-အြပင်၊​ ​ေရှ့​-​ေနာက်၊​ အတိမ်-အနက်၊​ အချက်အချာ- အဖျား​အနား​”စသည့်​ ​ေနရာဆိုင်ရာ သ​ေဘာ တရား​စနစ်ြကီး​ တစ်ခုလံုး​ကို အ​ေြခြပု တင်စား​ေသာ ဥပစာများ​ သည် ​ေန့​စဉ်အသံုး​ြပု​ေန​ေသာ စကား​ထဲတွင် ပျံ့​နှံ့​လျက် ရှိသည်။ ​ေနရာကို ဦး​တည်ညွှန်း​ဆို​ေသာ ထိုဥပစာများ​ကိုOrientational Metaphors ဟု ​ေခါ်သည်။ အ​ေကာင်အထည် ြဒပ်ဝတ္ထုများ​တွင် သံုး​ေသာ ထိုစကား​များ​ကို အ​ေကာင်အထည် မရှိ​ေသာ ြဒပ်မဲ့​သ​ေဘာများ​ဆီသို့​ ​ေြပာင်း​ေရွှ့​ တင်စား​သည့်​ ဥပစာများ​ ြဖစ်သည်။ သာဓကများ​ြဖင့်​ ရှင်း​ြပပါမည်။

ပျာ်ရွှင်မှုဟူသည် အတက်၊​ ဝမ်း​နည်း​မှု ဟူသည် အကျ (Happy is Up : Sad is Down)
ငံု့​လျှိုး​ေန​ေသာ အမူအရာသည် ဝမ်း​ နည်း​ေသာ၊​ စိတ်ဓာတ်ကျ​ေသာသ​ေဘာကို ြပသည်။ ​ေထာင်မတ်​ေန​ေသာ အမူအရာသည် တက်ြကွ​ေသာ၊​ ြကည်ရွှင်​ေသာ သ​ေဘာကို ြပသည်။ ဤသ​ေဘာကို အ​ေြခြပု၍ ​ေပါ်​ေပါက်လာ​ေသာ ဥပစာများ​ ရှိသည်။ “စိတ်ဓာတ်တက်ြကွတယ်- စိတ် ဓာတ်ကျတယ်၊​ အား​တက်တယ်-အား​ ​ေလျာ့​တယ်၊​ စိတ်ဓာတ်ြမင့်​မား​တယ်- စိတ်ဓာတ်နိမ့်​ကျတယ်။ သူ့​ကို​ေြမှာက် တယ်-ငါ့​ကို နှိမ်တယ်။ ဘဝင်ြမင့်​ေရာဂါ- စိတ်ကျ​ေရာဂါ” စသည့်​အသံုး​များ​တွင် အ​ေကာင်အထည် ြဒပ်ဝတ္ထုတွင် ​ေတွ့​ရင်း​ အြမင့်​အနိမ့်​-အတက်အကျသ​ေဘာကို ြဒပ်မဲ့​စိတ် အ​ေြခအ​ေနများ​ အြဖစ်တင်စား​ သံုး​ထား​သည်ကို ​ေတွ့​ရသည်။

သိစိတ်ဟူသည် အတက်၊​ မသိစိတ်ဟူ သည် အကျ (Conscious is Up : Unconscious is Down)
လူနှင့်​တိရစ္ဆာန်တို့​သည် နိုး​ေနလျှင် ​ေထာင်​ေထာင်မတ်မတ်​ေန၍ အိပ်​ေပျာ်​ေန လျှင် လဲ​ေလျာင်း​ေနသည့်​အသွင်အြပင် ရှိသည်။ ထိုအသွင်အြပင်ကို အ​ေြခြပု၍ သိစိတ်ြဖင့်​ လှုပ်ရှား​ေနသည့်​ အသွင်ကို “အိပ်ရာထသည်-အိပ်ရာမှ နိုး​ထသည်” ဟူ၍ “ထ” (​ေထာင်​ေထာင်မတ်မတ်) ဟူ​ေသာ စကား​ြဖင့်​ တင်စား​ြပီး​ မသိစိတ် ြဖင့်​အိပ်​ေပျာ်​ေနသည်ကို “အိပ်​ေမာ ကျ​ေနသည်” ဟူ၍ “ကျ” ဟူ​ေသာ စကား​ြဖင့်​ တင်စား​သံုး​သည်။

ကျန်း​မာြခင်း​၊​ အသက်ရှင်ြခင်း​ ဟူသည့်​ အတက်၊​ ဖျား​နာြခင်း​၊​ ​ေသဆံုး​ြခင်း​ဟူသည် အကျ (Health and Life are Up : Sickeness and Death are Down)
ကျန်း​မာလျှင် အသက်ရှင်​ေနလျှင် မတ်မတ်မား​မား​လှုပ်ရှား​ေနြပီး​ ဖျား​နာ လျှင်၊​ ​ေသဆံုး​လျှင် လဲကျသွား​သည့်​ သ​ေဘာကို အ​ေြခြပု၍ “အ​ေဖက ကျန်း​မာ ​ေရး​ေကာင်း​တယ်။ မား​မား​ မား​မား​နဲ့​ လှုပ် ရှား​ေနတယ်။ အ​ေမက​ေတာ့​လဲ​ေနတာ ြကာပါြပီ” ဟူ၍ တင်စား​ သံုး​ပံုမျိုး​ ရှိပါသည်။ ဖျား​နာ​ေနြခင်း​၊​ နာတာရှည်​ေရာဂါ ခံစား​ေနရြခင်း​ကို “လဲ​ေနတယ်” ဟူ၍ တင်စား​ြခင်း​ြဖစ်သည်။ “အိမ်မှာ ငါပဲ ဦး​ေဆာင်​ေနရတာမို့​ မလဲ​ေအာင် ြကိုး​စား​ ​ေနရတယ်”ဟု သံုး​ပံုမျိုး​လည်း​ ြကား​ရ တတ်ပါသည်။ ​ေနမ​ေကာင်း​ရာမှ ြပန် ကျန်း​မာလာလျှင် “နာလန် ထလာြပီ”ဟု သံုး​ပါသည်။ “​ေသရာက ထလာတယ်” ဟုလည်း​ သံုး​ပါသည်။ အိုမင်း​လာသူကို “အရင်ထက် ကျသွား​ြပီ” “အကျပိုင်း​ ​ေရာက်လာြပီ”ဟု ​ေဖာ်ညွှန်း​ြခင်း​များ​လည်း​ ထိုသ​ေဘာပင် ြဖစ်သည်။ လုပ်ကိုင် ​ေဆာင်ရွက်နိုင်ဆဲတွင်သာ သံုး​စွဲနိုင် ​ေလာက်လာ​ေသာ ​ေငွ​ေြကး​ဥစ္စာကို မတ် တပ်စာ၊​ အိုမင်း​ မစွမ်း​နာမကျန်း​ ြဖစ်​ေသာ အခါ သံုး​စွဲရန် ​ေငွ​ေြကး​ ဥစ္စာကို တံုး​လံုး​စာဟု တင်စား​ြခင်း​မှာလည်း​ ကျန်း​မာသည့်​အ​ေြခအ​ေနကို မတ်တပ်ရပ်သည့်​ အမူအရာ၊​ မကျန်း​မာသည့်​ အ​ေြခအ​ေနကို တံုး​လံုး​လဲသည့်​ အမူအရာ တင်စား​ြခင်း​ ြဖစ်သည်။

အထိန်း​အချုပ် ဩဇာအာဏာဟူသည် အတက်၊​ အထိန်း​အချုပ်ခံရြခင်း​၊​ ဩဇာ အာဏာလွှမ်း​မိုး​ြခင်း​ခံရြခင်း​သည် အကျ (Having Control or Force is Up : Being Subject us Control or Force is Down)
အ​ေကာင်အထည် ြဒပ်ဝတ္ထုအရ အင်အား​ ြကီး​မား​သူသည် အ​ေပါ်က ​ေနရြမဲ ြဖစ်သည်။ နှစ်​ေယာက် သတ်ပုတ်တိုက်ခိုက် ရာတွင် ​ေနာက်ဆံုး​၌ နိုင်သူက အ​ေပါ်မှာ ရှံုး​သူက ​ေအာက်မှာ ရှိြမဲြဖစ်သည်။ ထို သ​ေဘာများ​ကို အ​ေြခြပု၍ တင်စား​ရာတွင် “အထက်လူ-​ေအာက်လူ”၊​ “အထက်အရာ ရှိ-လက်​ေအာက်ငယ်သား​”၊​ “အထက် ​ေအာက် ဆက်ဆံ​ေရး​ြမို့​စား​ြကီး​ရဲ့​ ဩဇာ အာဏာ​ေအာက်မှာ ​ေနရတယ်”၊​ “လှုပ်ရှား​မှု​ေတွကို အထက်က ထိန်း​ချုပ် ထား​တယ်”၊​ “အ​ေပါ်စီး​ရထား​တယ်”၊​ “အထက်စီး​က ​ေြပာတယ်။ ဩဇာ အာဏာ တက်လာတယ်၊​ ဩဇာအာဏာ ကျသွား​တယ်” စသည်ြဖင့်​ သံုး​ေလ့​ရှိပါ သည်။ အတက်အကျ၊​ အြမင့်​-အနိမ့်​သ​ေဘာကို အ​ေြခခံ၍ ဥပစာတင်စား​ြခင်း​ ြဖစ်သည်။
များ​ြခင်း​ဟူသည် အတက်၊​ နည်း​ြခင်း​ ဟူသည် အကျ (More is Up : Less is Down)
အရာဝတ္ထုများ​ တစ်​ေနရာတွင် စုပံု ထား​လျှင် များ​လာ​ေလ​ေလ ထိုအစုအပံုသည် ြမင့်​တက်လာ​ေလ​ေလ ြဖစ်သည်။ ထိုသ​ေဘာအရ တင်စား​ရာတွင် ကုန် ပစ္စည်း​များ​ ဝယ်ယူရာ၌ ​ေပး​ရသည့်​ေငွ ပိုများ​လာလျှင် “ကုန်​ေဈး​နှုန်း​တက်တယ်”၊​ ​ေငွ​ေလျာ့​လာလျှင် “ကုန်​ေဈး​နှုန်း​ကျတယ်” ဟု သံုး​ပါသည်။ အပူချိန်တက်တယ်-အပူ ချိန်ကျတယ်၊​ စံချိန်တက်တယ်-စံချိန် ကျတယ်၊​အထွက်နှုန်း​ တက်တယ်-အထွက် နှုန်း​ကျတယ် စသည်ြဖင့်​ အတက်အကျ အြဖစ် တင်စား​သံုး​ပါသည်။

အဆင့်​အတန်း​ြမင့်​ြခင်း​ဟူသည် အတက်၊​ နိမ့်​ြခင်း​ဟူသည်အကျ (High Status is Up : Low Status is Down)
ရုပ်ဝတ္ထုအရ၊​ လူမှု​ေရး​အရ အဆင့်​အတန်း​ကို အြမင့်​၊​ အနိမ့်​သ​ေဘာထား​ ကာ အတက်အကျအြဖစ် တင်စား​သည်။ သူရာထူး​ တက်သွား​ြပီ၊​ သူက​ေတာ့​ရာထူး​ ကျသွား​တယ်။ သူ့​ကို ရာထူး​ချလိုက်တယ်၊​ ဒီပညာရပ်မှာ​ေတာ့​ သူက ထိပ်တန်း​ပဲ။ ဒီကိစ္စ ​ေအာက်​ေြခကို ဆင်း​ြကည့်​ရင် သိနိုင်ပါတယ်။ “ဒီလုပ်ငန်း​နဲ့​ စီး​ပွား​တက် လိုက်တာ ကျြပန်​ေတာ့​လည်း​ ချက်ချင်း​ပဲ” စသည့်​အသံုး​များ​တွင် အြမင့်​အနိမ့်​ အတက်အကျ သ​ေဘာများ​ကို ဆက်စပ် တင်စား​ထား​သည်ကို ​ေတွ့​ရသည်။

​ေကာင်း​ြမတ်ြခင်း​ဟူသည် အတက်၊​ ချို့​ယွင်း​ြခင်း​ဟူသည် အကျ (Virtue is Up : Deprivity is Down)
လူ့​အဖွဲ့​အစည်း​တွင် သတ်မှတ်ကျင့်​သံုး​ေသာ စံများ​နှင့်​အညီ ြပုမူလျှင် ​ေကာင်း​ ြမတ်သည်ဟု ခံယူသည်။ “သူက ခံယူချက် ြမင့်​မား​သူပါ။ သူ့​မှာ ​ေအာက်တန်း​ ကျတဲ့​ ခံယူချက်မျိုး​ မရှိပါဘူး​။ သူ့​ကိုယ်ကျင့်​တရား​ စံချိန်က ြမင့်​မား​ပါတယ်” စသည်ြဖင့်​သံုး​ပါတယ်။

ဆင်ြခင်မှုဟူသည်အတက်၊​ ခံစား​မှု ဟူသည် အကျ(Rational is Up : Emotional is Down)
ခံစား​မှု ​ေနာက်ကို လိုက်ြပီး​ ​ေမျာပါ သွား​လျှင် ဆင်ြခင်တံု တရား​က လိုက်ြပီး​ ဆယ်ယူ​ေပး​ရသည် ဟူ​ေသာ အသံုး​တွင် ခံစား​မှုသည် ​ေမျာပါသွား​တတ်​ေသာ အကျ သ​ေဘာ အနိမ့်​သ​ေဘာြဖစ်၍ ဆင်ြခင်မှုသည် ထိန်း​သိမ်း​ဆယ်ယူ ​ေပး​ရင်သာ အတက်သ​ေဘာ၊​ အြမင့်​သ​ေဘာ ြဖစ်ပါသည်။ ပညာအရည်အ​ေသွး​ဆိုင်ရာ အဆင့်​ြမင့်​၊​ ​ေဆွး​ေနွး​မှု​ေတွမှာ ခံစား​ချက်​ေတွ ​ေဘး​ဖယ်ထား​ရမယ်” ဟူ​ေသာ စကား​မျိုး​ တွင်လည်း​ ထိုသ​ေဘာပါဝင်ပါသည်။
ဤသာဓကများ​ကို ြကည့်​လျှင် လူတို့​၏ အ​ေြခခံသ​ေဘာ အယူအဆအများ​ စုသည် ယခု ​ေဖာ်ြပခဲ့​ေသာ အနိမ့်​အြမင့်​ အတက်အကျဟူသည့်​ ​ေနရာဦး​တည်မှု အရ တင်စား​ေသာ ဥပစာများ​ေပါ်တွင် အ​ေြခြပု ဖွဲ့​စည်း​ထား​ြခင်း​ ြဖစ်​ေြကာင်း​ ​ေတွ့​နိုင်ပါသည်။ ထိုဥပစာများ​သည် အ​ေြကာင်း​အရာ တစ်ခုချင်း​ ​ေတွ့​ရာြကံုရာ ​ေပါင်း​စပ်ထား​ြခင်း​ မဟုတ်ဘဲ စနစ်တစ်ခု အြဖစ် ဖွဲ့​စည်း​ထား​ြခင်း​ြဖစ်သည်။ တစ်ခုနှင့်​ တစ်ခု အဆက်အစပ်ရှိသည်။ ​ေပျာ်ရွှင်ြခင်း​၊​ ကျန်း​မာြခင်း​၊​ အသက်ရှင်ြခင်း​ စသည်တို့​သည် အ​ေြခအ​ေန​ေကာင်း​များ​ အြဖစ် တစ်ခုနှင့်​ တစ်ခု ဆက်စပ်​ေနသည့်​ သ​ေဘာကို ​ေတွ့​နိုင်သည်။

​ေနရာကို ဦး​တည်ရည်ညွှန်း​ေသာ ဤ ဥပစာများ​သည် ရုပ်ဝတ္ထုအရ ယဉ်​ေကျး​မှု ဓ​ေလ့​ထံုး​တမ်း​ အရ ရရှိ​ေသာအ​ေတွ့​ အြကံုကို အ​ေြခခံ၍ ​ေပါ်​ေပါက်လာ​ေသာ ဥပစာများ​ြဖစ်သည်။ ဥပစာ တင်စား​ထား​ေသာ သ​ေဘာအယူအဆ တစ်ခုကို ထို အ​ေတွ့​အြကံု အ​ေြခခံြဖင့်​နား​လည်နိုင်ရန် ထိုဥပစာက ​ေထာက်ကူလမ်း​ညွှန် ​ေပး​ပါသည်။

အ​ေတွ့​အြကံု က​ေလး​တစ်ခုြဖင့်​ အဆံုး​သတ်ပါမည်။ တစ်​ေန့​တွင် ရံုး​ဌာန တစ်ခုမှာ တာဝန် ထမ်း​ေဆာင်​ေန​ေသာ အရာရှိငယ် တစ်​ေယာက်က စကား​တတ်စ သား​က​ေလး​ကို ရံုး​သို့​ ​ေခါ်သွား​သည်။ ရံုး​ အ​ေဆာက်အအံု၏ ​ေအာက်ထပ်တွင် ညွှန်ြကား​ေရး​မှူး​ချုပ်၏ ရံုး​ခန်း​ရှိသည်။ ထို အရာရှိငယ်က သူ့​သား​က​ေလး​ကို “ဒါ ​ေဖ​ေဖတို့​ အထက်အရာရှိြကီး​ရဲ့​ အခန်း​ေပါ့​သား​ရဲ့​” ဟု ​ေြပာ​ေသာအခါ က​ေလး​က စဉ်း​စား​ြပီး​ သူ့​အ​ေဖကို ြပန်​ေမး​သည်။ “ဟင် အထက် အရာရှိြကီး​ ဆိုြပီး​ ဘာြဖစ် လို့​ ​ေအာက်ထပ်မှာ ​ေနရတာလဲ ​ေဖ​ေဖ” ဟူ၍ ြဖစ်သည်။ “အထက်-​ေအာက်” ဟူ​ေသာ စကား​ကို တိုက်ရိုက် အဓိပ္ပာယ်ြဖင့်​ အသံုး​ြပုြခင်း​နှင့်​ ဥပစာစကား​ အြဖစ် အသံုး​ ြပုြခင်း​ကို မခွဲြခား​နိုင်​ေသး​ေသာ က​ေလး​ အြမင်ြဖင့်​ ​ေြပာသည့်​ စကား​ြဖစ်၍ ြပံုး​စရာ ​ေကာင်း​ပါသည်။

​ေန့​စဉ်သံုး​ စကား​ထဲတွင် အ​ေကာင် အထည် ြဒပ်ဝတ္ထု မဟုတ်​ေသာ သ​ေဘာ အယူအဆများ​ကို ​ေဖာ်ြပသည့်​ အနိမ့်​အြမင့်​ အတက်အကျ ဥပစာစ​ေကး​များ​ သည် ကျယ်ြပန့်​စွာ ဖွဲ့​ယှက် ပါဝင်​ေနသည်ကို သတိထား​၍ ​ေလ့​လာြကည့်​လျှင် စိတ်ဝင်စား​စရာ ြဖစ်နိုင်ပါလိမ့်​မည်။


​ေမာင်ခင်မင် (ဓနုြဖူ)